هزار و دویست سال؛ هزار و دویست داستان

مشهدتئاتر- مهدی سیم‌ریز*: نگارش آثار دراماتیک براساس سیره اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) همواره از سخت‌ترین و پرمخاطره‌ترین وجوه کاری نویسندگان با دغدغه‌های اعتقادی بوده است. این سختی و مشقت فقط به‌علت محدودیت‌ها و ملاحظات این مسیر در پایبندی به اسناد متقن و مستند و عدول‌نکردن از حقیقت نیست، بلکه واکاوی جریان پرفرازونشیب زندگی خاندان نبوت(ع)، گاه ابعاد پیچیده‌ای دارد که به‌سادگی در چهارچوب‌های دراماتیک (فیلمنامه یا نمایشنامه) نمی‌نشیند و خود را با این مهم همسان نمی‌کند.

جدا از محدودیت در پردازش شخصیت معصوم(ع) در یک اثر نمایشی، شاید تجسم این وجود مقدس برای مخاطب روی صحنه تئاتر چندان به مذاق مخاطب نیز خوش نیاید و بار فنی و محتوایی اثر را نیز به‌شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. البته پرداختن به نمایش تعزیه به‌عنوان تنها استثنای این مقوله که شاخه‌ای متکی بر حضور شخصیت‌های مذهبی در دل نمایش با همه ویژگی‌ها اعم از بدن و بیان است و نیز فقط در همین قالب پذیرفته و جا افتاده است، مجالی مفصل می‌طلبد و از موضوع این بحث خارج است. قدر مسلم آنکه در قالب معمول نمایش استفاده از شخصیت مابه‌ازای یک وجود مقدس، امر چندان پسندیده‌ای نیست و به‌ندرت رخ می‌دهد.

در پرداختن به زندگی معصومان(ع)، بهترین شیوه، گذر از کنار ماجرا و گذاشتن آینه‌ای مقابل آن شخصیت مقدس است که مخاطب از انعکاس پرتو او به خصائل و خصائص و کارکرد او در اثر پی ببرد. بدون‌شک بهترین و ماندگارترین نمونه از این شیوه در اثر دراماتیک را باید شخصیت مالک‌اشتر در سریال امام علی(ع) دانست؛ اثری که با رعایت خط قرمزها، تصویری کامل و تأثیرگذار از امیرالمؤمنین(ع) را پیش روی مخاطب نهاد و او را با خود به دل ماجراهای تاریخی پس از پیامبر(ص) می‌برد. چه بسا تجسم وجود مبارک حضرت علی(ع) آن‌قدر که این آینه‌گذاری کارکرد دارد، با روشی عیان مؤثر نمی‌افتد و بر دل مخاطب نمی‌نشیند.

در زندگی اهل‌بیت(ع) نکات مبهم یا محل اختلاف گوناگونی وجود دارد و علاوه بر آن، درباره این بخش از زندگانی آن بزرگواران همچون امام نهم، دهم و یازدهم، اطلاعات چندان کامل و مبسوطی وجود ندارد. کمبود داده‌های اطلاعاتی درباره این بخش از سیره اهل‌بیت(ع) تا حدی است که حتی در میان منبریان و مخاطبان پروپاقرص محافل مذهبی و دینی نیز نمی‌توان رد پای پررنگی از این بخش یافت. به‌عنوان نمونه درباره زندگی و اتفاقات دوران حیات امام هادی(ع) یا امام جواد(ع)، همین قشر نیز اطلاعات گسترده‌ای ندارند و وقایع مستند شایان توجه زمان حیات ایشان از تعداد انگشتان یک دست هم تجاوز نمی‌کند. ناگفته نماند که این مشکل به‌علت اوضاع حکومتی و محیطی آن زمانه شدت و حدت یافته است و همان‌گونه که گفته‌اند «کُلُّهم نورٌ واحد»، درون‌مایه وجودی اهل‌بیت(ع) هم تفاوتی با یکدیگر ندارد و همه دارای بالاترین صفات انسانی و فرابشری‌اند. لیکن در این مجال بحث متمرکز بر وقایع دوره زندگی یک معصوم(ع) و قابلیت‌های دراماتیک آن در خلق آثار نمایشی است و نعوذ بالله راقم این سطور مطلقا در مقام مقایسه جایگاه معصومان(ع) با یکدیگر برنیامده است.

خوشبختانه در سیره و سبک زندگی حضرت امام رضا(ع) نکات برجسته و فرازهای مهم درخور توجهی وجود دارد که پرداختن به وجود ایشان را در آثار دراماتیک بسیار ممکن‌تر از دیگر معصومان(ع) کرده است. هر یک از این فرازها به‌تنهایی می‌تواند محل شکل‌گیری اثر نمایشی باشد. زیرا در بطن خود علاوه بر داشتن داستان‌های مستقل با ابتدا و انتهای مشخص، متضمن شخصیت‌های گوناگون قابل پردازشی است که می‌تواند بار بخش درخور توجهی از اثر دراماتیک را به دوش کشد. مرور این فرازها و شناخت ظرفیت‌های داستانی آن برای درک بهتر وضعیت، خالی از لطف نیست:

۱. فضای سیاسی دوره عباسی در زمان امام کاظم(ع) و تولد حضرت امام رضا(ع)؛ نمونه بارز فضای داستانی و نمایشی در این دوره، خفقان حکومت تا سرحد به‌زندان‌انداختن امام هفتم است که داستانک‌های فراوانی را رقم زده و حتی امامت حضرت رضا(ع) را در پرده‌ای از ابهام قرار داده است.

۲. دوره امامت امام رضا(ع) در مدینه؛ درگیری‌های درون‌حکومتی عباسیان و اختلاف بین امین و مأمون پس از مرگ هارون‌الرشید بر سر خلافت و قشون‌کشی‌های پرماجرای این دو، علاوه بر ایجاد فضای موقت امن برای امام رضا(ع) در راستای ارتباط با شیعیان، موقعیت‌های داستانی متفاوتی را شکل داده است.

۳. پذیرش ولایتعهدی مأمون عباسی؛ اجبار مأمون در پذیرش ولایتعهدی توسط حضرت رضا(ع) و تلاش در یکپارچه‌سازی حکومت عباسی با گرفتن مهار شیعیان در دست، در بردارنده موقعیت‌های گوناگونی همچون داستان‌های مرتبط با رجاءبن‌ضحاک، وداع حضرت امام رضا(ع) با قبر پیامبر(ص) و مردم مدینه است.

۴. هجرت حضرت از مدینه به مرو؛ بدون شک غنی‌ترین بخش زندگی حضرت رضا(ع) از بُعد دراماتیک، ماجرای هجرت ایشان و داستان‌های رخ‌داده در طول مسیر مانند داستان پسنده، حدیث سلسلة‌الذهب، چشمه دهسرخ و… است.

۵. حضور در مرو و هم‌جواری با دستگاه خلافت؛ ورود حضرت رضا(ع) به مرو از همان ابتدا و در مواجهه با مأمون و داستان ردای خلافت مشتمل بر داستان‌های جذابی است که هر یک به‌عنوان اثر مستقل قابل پردازش است. داستان نماز باران، نماز عید فطر، مناظره با علمای ادیان و… از این دست اتفاقات هستند که با داشتن سندهای محکم و مشروح، فضای درخور‌توجهی برای خلق اثری دراماتیک پیش روی نویسنده قرار می‌دهند.

۶. شهادت و حوادث قبل و بعد از آن؛ ماجرای شهادت حضرت امام رضا(ع) ازجمله مسائل پیچیده زندگی ایشان به شمار رفته و داستانک‌های مختلفی را در دل خود جای داده است. مقدمه‌چینی مأمون عباسی برای ازمیان‌برداشتن مخالفان ازجمله امام رضا(ع) و فضل‌بن‌سهل در ماجرای حمام سرخس، داستان‌های مربوط به انگور و انار زهرآلود و آماده‌سازی بساط میزبانی از حضرت در مجلس شهادت بدون ایجاد هیچ شائبه‌ای از قتل، لحظات شهادت حضرت و روایات اباصلت هروی از این دقایق، مراسم تشییع و ماجرای شیعیان به‌ویژه زنان نوغان، داستان‌ محل دفن امام(ع) و اتفاقات شبه‌ماورایی آن و… بخش‌های دراماتیک و فرازهای دارای ظرفیت زیاد داستانی این بخش از سیره حضرت رضا(ع) است.

7. مضجع شریف رضوی در گذر زمان؛ بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) در طول تاریخ از قبری ساده تا بنایی باشکوه به شکل امروزی، دربردارنده داستان‌های گوناگونی از ارادت شیعیان به حضرت و نیز تلاش حکومت‌های مختلف در خدمت یا حتی آسیب‌رساندن به آن بوده است. ازجمله مهم‌ترین حوادث مربوط به این موضوع می‌توان به داستان‌های واقعی یا احتمالا اعتقادات عامیانه دوران سلجوقیان، تیموریان، صفویان و قاجاریه اشاره داشت.

۸. فرهنگ رضوی و زیارت؛ توسل و ارتباط قلبی دوستداران و شیعیان با حضرت رضا(ع) در این هزارودویست‌واندی سال، از مسئله‌سازترین موضوع‌ها درباره وجود مقدس آن امام همام بوده است. هزاران داستان شفاهی و مستند از اتصال عاشقان اهل‌بیت(ع) با آن حضرت و بارگاه مطهر ایشان وجود دارد که هر یک می‌تواند دست‌مایه مناسبی برای خلق اثر دراماتیک نه‌تنها در ژانر مذهبی، بلکه در موضوع‌های تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی باشد.

با این اوصاف و با همه تلاش‌هایی که برای خلق آثار دراماتیک از زندگی و سیره حضرت امام رضا(ع) به‌صورت فردی یا سازمانی صورت گرفته است، به نظر می‌رسد هنوز بخش‌های دست‌نخورده بسیاری از سال‌های حیات و پس از حیات این وجود مبارک باقی مانده است که می‌تواند منشأ آثار ادبی و هنری بسیاری باشد.

رسیدن به این مهم، بعد از لزوم مداقه و مطالعه بیشتر در آثار مستند مربوط همچون عیون‌اخبارالرضا(ع) مرحوم شیخ صدوق، همت نویسندگان دغدغه‌مند و صدالبته متولیان امر در حمایت و پشتیبانی از جریان تولید آثار دراماتیک در این حوزه را می‌طلبد.

*نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر